Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi (KPZB) powstała w następstwie uchwały II zjazdu KPRP w 1923 roku, która nakazywała połączenie wszystkich organizacji komunistycznych w północno – wschodniej Polsce w jeden twór. Obszarem jej działania były 4 województwa: białostockie, wileńskie, nowogródzkie oraz pińskie. Wspomniany teren został podzielony na 6 okręgów KPZB: białostocki, wileński, brzeski, piński, grodzieński i baranowicki. W każdym z nich siatką partyjną kierował Komitet Okręgowy (KO). Poszczególne zaś komitety podlegały KC KPZB, który w latach 1924 – 25 działał w Białymstoku i Wilnie. W końcu 1926 roku jego siedziba została przeniesiona do Wolnego Miasta Gdańska, tj. poza terytorium RP. Był to efekt skutecznych działań policyjnych, wymierzonych w nielegalne struktury prowadzące antypolską działalność. Ewidentnym przykładem na to są zapisy uchwały II Konferencji KPZB z listopada 1924 roku, która nakazywała orientować pracę partyjną na oderwanie Zachodniej Białorusi (tzn. wcześniej wymienionych 4 województw) od Polski i przyłączenie jej na drodze zbrojnego powstania do BSSR. Dodam, że na terenie nam najbliższym białoruska partyzantka operowała do 1924 roku w rejonie Kleszczel: oddziały „Czorta”(Demiana Martyniuka) i „Baćki”(Germana Szymaniuka).
Z uwagi na rolniczy charakter kraju głównym adresatem programu KPZB było środowisko wiejskie. Z tego względu na innej konferencji w Gdańsku w sierpniu 1925 roku postanowiono, że drogą do celu będzie założenie legalnej masowej organizacji chłopskiej Hromady. Projekt został bardziej szczegółowo omówiony podczas obrad kolejnej III konferencji KPZB (I 1926), która odbyła się w Moskwie. Co ciekawe podjęte wówczas uchwały nie zostały opublikowane ze względów konspiracyjnych. Wszyscy sekretarze KO KPZB otrzymali dyspozycje aby sporządzić szczegółowe plany pracy dla KR KPZB zorientowane na tworzenie struktur Hromady na podległy terenie. Na czele powstających kół (hurtków) Hromady stawali przeważnie członkowie KPZB nie notowani w policyjnych kartotekach. Tyle tytułem wprowadzenia.
W przypadku Choroszczy dokładna data i miejsce powołania do życia pierwszego zalążka KPZB nie są znane. Wiadomo tylko, że działo się to w 1926 roku. W skład grupy inicjatywnej weszli: Bazyli Kozłowski i Władysław Kozłowski (obaj ze wsi Ruszczany), P. Michalski (imienia nie ustalono), Aleksander Sienkiewicz z Zaczerlan i Teodor Kołodko ze wsi Kościuki. Ten ostatni – warto zauważyć – widnieje wśród sygnatariuszy listu wiernych prawosławnej parafii w Choroszczy, skierowanego w dniu 29.03.1921 roku do Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Prośba dotyczyła wyznaczenia duchownego do cerkwi w Choroszczy (H. Surynowicz – „Pod opieką Matki Bożej”, Choroszcz 2007, s. 113). Kołodko pozostawił po sobie wspomnienia, które rzucają nieco światła na opisywane zdarzenia („Komuniści Białostocczyzny”, Białystok 1959, s. 67 – 76). Pisze on, że w ciągu pierwszego roku działalności szeregi partyjne zasiliło 30 członków skupionych w 5 miejscowościach: Zaczerlanach, Kościukach, Ruszczanach, Topilcu i Gajownikach. Z czasem organizacja rozrosła się do 42 osób w 8 miejscowościach z przewagą ludności prawosławnej. Teren działania ze względu na rozległość podzielono na dwa podrejony (podrejon – spotkania sekretarzy kilku komórek wiejskich). Pracą kierował Komitet Rejonowy (KR) do którego w 1926 roku weszli: Aleksander Sienkiewicz – sekretarz; Władysław Kozłowski – technik rejonowy; Bazyli Kozłowski, Dymitr Kowalewski i Teodor Kołodko – członkowie. Uległ on zmianie w 1930 roku. Na jego czele stanął Teodor Kołodko. Obowiązki technika rejonowego pełnił Michał Sołomianko, a Aleksander Sienkiewicz, Alojzy Ralicki i Dymitr Kowalewski występowali w charakterze członków. Ze wspomnień Teodora Kołodki wynika, że sekretarzem KR był on do roku 1935, tj. do momentu aresztowania. Później tą funkcję sprawował Aleksander Sienkiewicz „do chwili przybycia Armii Czerwonej w 1939 roku” (Wspomnienia, s. 69). Z kolei na podstawie kwerendy archiwalnej sprawozdań Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku ustalono szczegółową obsadę personalną KR w poniższych latach:
15 II 1933 – 22 I 1935, siedziba w Zaczerlanach
Micha ł Sienkiewicz, ur. 1904, rolnik i szewc , zam. w Zaczerlanach – sekretarz
Dymitr Kowalewski, ur. 1902, rolnik, zam. w Kościukach – technik
Szymon Ruś, ur. 1907, zam. w Topilcu – skarbnik
Mikołaj Wasilewski, ur. 1908, rolnik i garbarz, zam. w Topilcu – członek
Komitetowi podlegały jaczejki (koła) w Zaczerlanach, Topilcu, Kościukach i Gajownikach. Natomiast mężowie zaufania działali w Baciutach, Trypuciach i Uhowie.
koniec XII 1934
Teodor Kołodko, ur. 1899, rolnik, zam. w Kościukach – sekretarz, wymieniany również jako delegat KZMZB
Aleksander Sienkiewicz, ur. 1902, rolnik, zam. w Zaczerlanach, brat Michała, – technik
Szymon Ruś – skarbnik
Dymitr Kowalewski – członek
Michał Sienkiewicz – członek
Jaczejki KPZB działały w Zaczerlanach, Topilcu, Ruszczanach i Baciutach.
21 I 1936 – 25 I 1937, siedziba w Zaczerlanach
Aleksander Sienkiewicz – sekretarz
Michał Sienkiewicz – technik
Szymon Ruś – skarbnik
Teodor Kołodko – członek
Władysław Kozłowski, ur. 1908, zam. w Ruszczanach – członek
koniec XII 1936, siedziba w Zaczerlanach
Aleksander Sienkiewicz – sekretarz
Michał Sienkiewicz- technik
Dymitr Kowalewski – skarbnik
Mikołaj Wasilewski – członek
Jaczejki KPZB działały w Topilcu, Kościukach, Ruszczanach i Baciutach. Dodatkowo sprawozdanie podaje, że równolegle w tych miejscowościach powstały koła KZMZB.
Latem 1936 roku policja aresztowała Dymitra Kowalewskiego . W wyniku ostrych przesłuchań załamał się i podpisał zobowiązanie o wyrzeczeniu się dalszej walki. Kiedy wyszedł na wolność zgłosił się do Aleksandra Sienkiewicza i o wszystkim go poinformował. Mimo, że był zaliczany do aktywistów został wykluczony z partii i pozostawał pod kontrolą czy nie utrzymuje kontaktów z policją. Wprowadzono partyjny zakaz utrzymywania z nim kontaktów.
18 I 1938 – 29 I 1939, siedziba w Topilcu
Dymitr Kowalewski – członek
W sprawozdaniu pojawia się wzmianka, że KR został zdekompletowany w związku z osadzeniem w m.o. (Bereza Kartuska ?) w dniu 25 XII 1937 roku Aleksandra Sienkiewicza i Mikołaja Wasilewskiego. Komórki KPZB istniały w Topilcu (3 członków), Zaczerlanach (2), Kościukach (3), Ruszczanach (3) i Baciutach (5).
koniec XII 1938, siedziba w Zaczerlanach
Aleksander Sienkiewicz- sekretarz
Mikołaj Wasilewski – członek
Dymitr Kowalewski – członek
Jaczejki partyjne istniały ale bez przejawiania aktywności w Topilcu, Zaczerlanach, Baciutach i Kościukach. Odnotowano też mężów zaufania w Zawadach i Rogowie.
Według Kołodki (Wspomnienia, s.69) do KPZB w Choroszczy i jej okolicach do 1938 roku należało 42 członków zorganizowanych w 11 kołach. KZM ZB skupiał 41 członków w 8 kołach. Należy dodać, iż statuty obu organizacji dopuszczały podwójne członkostwo, wręcz była to zalecana transmisja polityki partii do szeregów młodzieży. Zatem część osób dublowała się. Do Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) należało kilkaset osób, które materialnie wspierały środowisko komunistyczne. Dla porównania dodam, że łącznie do KPZB należało: 2300 (X 1931), 3500 (III 1932), 4000 (III 1933). Dane zaczerpnąłem z „KPP i podległe jej organizacje”, Warszawa 1934, s.37. Policja oceniała, że w połowie 1931 roku w powiecie białostockim do KPZB należało prawdopodobnie 380 członków.
W swojej pracy KR w Choroszczy koncentrował się na następujących obszarach:
Nawoływanie chłopów do niepłacenia podatków i bojkotu szarwarków.
Kolportaż ulotek i nielegalnych wydawnictw komunistycznych, które nadsyłał KO z Białegostoku. Dysponowano również własnym szapirografem i w sytuacjach awaryjnych była możliwość druku własnych materiałów. Używano go min. podczas kampanii wyborczej do Sejmu w 1935 roku, ekspediując 7000 ulotek nawołujących do bojkotu wyborów. Zaraz potem przyszła fala aresztowań policyjnych.
Agitacja wśród chłopów aby domagali się szkół białoruskich w swoich miejscowościach. Apogeum przypadło na lata 1929 – 32. Adresatem żądań był wójt gminy Barszczewo. Wysuwali je przede wszystkim mieszkańcy Topilca, Zawad, Baciut, Zaczerlan, Gajownik i Kościuk.
Organizowanie masówek z okazji 1Maja i rocznicy Rewolucji Październikowej. Odbywały się one nocą, często na bagnach, z zachowaniem zasad konspiracji.

Od początku swojej działalności miejscowi komuniści zaczęli nawoływać chłopów do niepłacenia podatków oraz bojkotu szarwarków. Bałamutnie tłumaczono im, że służą one przygotowaniom do przyszłej wojny z Związkiem Sowieckim. Oczywiście nie był to ich autorski program, a jedynie realizacja wytycznych KC KPZB z lata 1924 roku. Innym antychłopskim i antypaństwowym postulatem programowym było hasło oporu przeciw komasacji i sprzeciwiania się likwidacji serwitutów.
Zgodnie z dyrektywami partii przystąpiono do zakładania kół (hurtków) Białoruskiej Włościańsko – Robotniczej Hromady (BWRH). Było to pokłosie III Konferencji KPZB w Gdańsku. Teodor Kołodko bez ogródek mówi o tym w swoich wspomnieniach. „Z polecenia organizacji partyjnej należałem do legalnej NPCh (*NPCH – Niezależna Partia Chłopska). W tymże roku 1926 przeszedłem do Hromady, w której zacząłem pracować przy organizowaniu hurtków na terenie gminy Choroszcz” (s. 67). Wkrótce takie koła powstały w Ruszczanach (15. 08. 1926 r.), Kościukach, Zawadach, Topilcu (04. 09. 1926 r. – przewodniczący Piotr Ruś, ur. 1891 – zm. 1974) i Baciutach. Jest to etap masowego rozrostu tej organizacji na co wpływ miało przede wszystkim opracowanie jej statutu i programu w czerwcu 1926 roku. W Białymstoku utworzono Komitet Powiatowy. Wśród jego członków z grona choroszczańskich komunistów pojawia się osoba Bazylego Kozłowskiego jako sekretarza, natomiast prezesem został wybrany Aleksander Grześ z Gródka. Wkrótce na terenie powiatu działa 60 hurtków Hromady z liczbą około 2700 członków. Tego samego roku – w dniu 14. 11. w Białymstoku odbył się powiatowy zjazd Hromady z liczbą 230 delegatów. W jego prezydium zasiadał znany nam już Bazyli Kozłowski. Członkowie KPZB do Hromady odnosili się jak do własnej legalnie działającej partii. Natomiast w przypadku całego szeregu członków Hromady program walki o cele socjalne przeplatał się z postulatami wręcz nacjonalistycznymi. Stąd często chłopi wstępując do Hromady mówili, że zapisują się „u Biełaruś”. Stosowaną często formą aktywności były wiece organizowane w miasteczkach w dni targowe lub po wyjściu wiernych z cerkwi. Posuwano się nawet do tego, że wybrani wcześniej „zaufani towarzysze” pozorowali bójkę, a gdy zebrał się tłum ciekawskich, pojawiał się mówca i na zaaranżowanej mównicy na beczce, czy wozie wygłaszał przemówienie. Z boku stała bojówka samoobrony, czekały ulotki lub inna wywrotowa literatura.

TEODOR KOŁODKO 1899 – ?
(źródło: „Komuniści Białostocczyzny” Białystok 1959, str. 67)

Władze RP nie przyglądały się bezczynnie narastającej fali ruchu antypaństwowego. W nocy z 14 na 15 stycznia 1927 roku aresztowano 4 posłów Hromady i jednego z NPCh. Równolegle w powiatach białostockim, bielskim i sokólskim dokonano 278 rewizji i zatrzymano 66 osób, w tym Bazylego Kozłowskiego. Sama Hromada 27. 03. 1927 roku została uznana za organizację nielegalną, a przynależność do niej, bądź jakakolwiek współpraca podlegały odpowiedzialności karno – sądowej. Rok później odbyły się dwa masowe procesy hromadowców. Akt oskarżenia zarzucał im, że brali udział w spisku celem obalenia ustroju oraz naruszenia całości terytorialnej RP. Z grona białostockich działaczy na 3 lata więzienia został skazany Aleksander Grześ. Nie posiadam danych dotyczących losów Bazylego Kozłowskiego.
Po wyborach parlamentarnych w 1928 roku powstał Białorusko Włościańsko – Robotniczy Klub Poselski „Zmahannie” do którego wchodzili, min. posłowie dr Ignacy Dworczninz Wilna (należał do KPZB ale data wstąpienia nie jest znana), Flegont Wołyniec z Wilejki i Jan Hrecki z Kosowa. Formą aktywności z którą docierali na najniższy szczebel były wiece. W latach 1929 – 1930 na Białostcczyźnie zorganizowano ich 6 (w Gródku, Jacznie, Orli, Topilcu, Brzostowicy Wielkiej i Olekszycach). Tylko 4 zakończyły się w miarę normalnie, pozostałe rozpędzono. Wiec w Topilcu zorganizowano 19. 12. 1929 roku. Otworzył go Dworczanin oskarżeniem rządu polskiego o łamanie swobód obywatelskich i walką z białoruską kulturą i szkolnictwem. Wzniósł na zakończenie okrzyk „Precz z rządem burżuazyjno – faszystowskim, niech żyje niezależny rząd robotniczo – chłopski”. Hrecki odczytał rezolucję potępiającą politykę rządową, domagającą się równych praw dla mniejszości narodowych i zwolnienia z więzień hromadowców. Została ona przyjęta jednogłośnie przez około 450 zgromadzonych. Na zakończenie Dworczanin zaintonował hymn białoruski „Ad wiekou my spali i nas razbudzili, my znajem, szto treba rabić”. Mimo protestów asystującego policjanta odśpiewano go do końca. Wojewoda białostocki nie wydał już więcej zgody na odbywanie podobnych demonstracji. Sąd Okręgowy W Białymstoku wyrokiem z dn. 23. 03. 1931 roku skazał Flegonta Wołyńca z art. 129 kk, cz. IV za wystąpienie antypaństwowe na wspomnianym wcześniej wiecu na 1 rok więzienia.
Innymi przykrywkami dla komunistów stały się legalnie działające NPCh i SL. Najliczniejsze koło NPCh powstało w Gajownikach. Zapisało się do niego od razu 15 członków, a w jego zarządzie znalazły się osoby o radykalnych poglądach – Józef Reduta (członek KPZB), Jan Reduta i Adamowicz. Otrzymali on zadanie aby podobne koła powołać w Czaplinie i Barszczewie, gdzie dominowała ludność polska. Delegalizacja NPCh spowodowała zanik aktywności komunistycznej w tym obszarze. Dla odmiany do istniejących kół SL w Rogowie, Konowałach, Pańkach i Izbiszczach zaczęli przenikać komuniści i radykalizować nastroje nawoływaniem do bojkotu podatków i szarwarków. Zebrania kończyły się tumultami i awanturami. W oparciu o obowiązujące wówczas przepisy każde obrady winny przebiegać w obecności policjanta. Rozbestwienie było takie, że zmuszano go do śpiewania białoruskiego hymnu. Jeżeli tego nie robił był wyrzucany z sali. W sprawozdaniu WBPUW W Białymstoku za okres 18 . 01. 1938 – 29. 01. 1939 r. (sygn. 3066) ujęto informację, że Koło Gminne Związku Zawodowego Małorolnych w Topilcu w końcu grudnia 1937 roku liczyło 80 członków, z czego 20 było komunistami (s. 27). Rok później do tego samego koła należało 64 członków, w tym 20 komunistów. Wojewoda białostocki w kwietniu 1939 r. w sprawozdaniu dotyczącym wzmocnienia polskiego stanu posiadania (sygn. 3067, s. 89) nadmienia, że w powiecie białostockim komuniści przenikają do oddziałów Związku Zawodowego Małorolnych, bądź zakładają jego nowe struktury, a następnie nakłaniają członków do strajków leśnych.
Po likwidacji Hromady, NPCh i Zmahannija jedyną legalną formą działalności komunistów stało się Towarzystwo Białoruskiej Szkoły. Pracowali tam Aleksander Sienkiewicz i Dymitr Kowalewski. Aleksander Sienkiewicz został nawet członkiem Zarządu Wojewódzkiego TBSz w Białymstoku. Z uwagi na opanowanie całej organizacji przez KPZB w dn. 03. 10. 1936 roku starosta wileński ogłosił jej delegalizację.
Śmiertelnym wrogiem komunistów w województwie białostockim był funkcjonariusz Policji Państwowej – Półotrzecki Adam Andrzej, s. Bolesława i Zofii Kasieniewicz, urodzony 03. 10. 1897 r. w Mińsku Mazowieckim. Kołodko wymienia go jako Polturzyckiego i określa mianem „znany prześladowca komunistów” (Wspomnienia, s.72). Poniżej przedstawię w skrócie jego biografię. Do PP Półtorzecki wstąpił w 1921 roku. Widocznie szybko zwrócił uwagę przełożonych ponieważ już w 1925 r. został kierownikiem Referatu Śledczego. W tym samym roku wykorzystując agenturę spowodował aresztowanie 60 osób, wśród nich 53 członków KPZB. Proces odbył się w dn. 10 – 21 maja 1926 r. Wiele osób otrzymało kary więzienia. W 1927 roku lub na początku 1928 Półtorzecki przyczynił się do aresztowania kolejnych 7 członków KPZB w Suwałkach. Jeszcze w tym samym roku otrzymał awans na stanowisko kierownika Referatu Bezpieczeństwa w Starostwie Powiatowym w Bielsku Podlaskim. Nie zagrzał tu długo miejsca, ponieważ skierowano go na stanowisko kierownika brygady politycznej w Grodnie. Już w 1929 roku za jego sprawą odbył się proces 10 członków KZM. W następnym roku na ławie oskarżonych zasiadło 20 członków KPZB w Grodnie. W 1930 r. doprowadził do aresztowania w Grodnie kolejnych 30 członków KPZB. W maju 1930 roku został oddelegowany na okres sezonu letniego do ochrony wypoczywającego „znanego agenta burżuazji” Józefa Piłsudskiego. W Grodnie Półtorzecki pracował do 1931 roku, a następnie przeniesiono go na stanowisko sekretarza kancelarii ogólnej Urzędu Śledczego PP w Białymstoku. Zajmował je do końca 1931 roku, po czym do 1939 roku został kierownikiem referatu śledczego PP W Białymstoku. Jesienią 1935 roku na podstawie informacji konfidenta Jana Szeremety ps. „Kolski” (pochodził ze wsi Rudniki) spowodował aresztowanie ok. 20 członków KPZB ze wsi Kołodno, Nowosiółki i Załuki w gm. Gródek. Śledztwo prowadzono w Bielsku Podlaskim. Mniej więcej w tym samym czasie korzystając z konfidenta Opackiego z Czarnej Wsi aresztował Teodora Kołodkę z Kościuk. Po upływie pół roku aresztował Aleksandra Sienkiewicza z Zaczerlan wraz z grupą kilku innych komunistów. Na ławie oskarżonych zasiadło łącznie 6 osób. Kołodko został skazany na 8 lat więzienia (po apelacji zmniejszono karę do 5 lat), a Sienkiewicz 5 lat więzienia. W wyniku rozpracowania Połotorzeckiego na początku 1936 r. zatrzymano cały KR KPZB w Zabłudowie (Pietruczuk Antoni, Grygorczuk, Wolf Lejzer, Pieniewski i in.) w składzie 6 – 10 osób. W 1937 r. Półtorzecki za pomocą konfidentów rozpracował cały rejon KZMZB z gm. Gródek. W kwietniu tego roku został im wytoczony proces w Białymstoku (Popławski Włodzimierz, Doroszkiewicz Konstanty i in.). Jesienią 1936 r. od konfidenta Szeremety uzyskał dane odnośnie składu osobowego partii komunistycznej w gminie Gródek. Aresztowano ok. 30 osób z Doroszkiewiczem Arkadiuszem. W 1937 r. na terenie wsi Jesionówka zatrzymano kilku członków KPZB: Dworecka Sara, Augustowska Nachama, Tanka Saporznik, Icko Rozenblad i Roszko. W 1938 r. odbył się ich proces. W 1938 r. za pomocą konfidenta Jana Gierasimczuka rozpracował skaład osobowy KPZB na terenie Goniądza i spowodował aresztowanie Perłowej Gorki, Reznickiego, Mankowskiego, Małego Lejzora. Nadmienię, że w komunistycznych strukturach Białegostoku policja dysponowała dobrze uplasowaną agenturą. Wymienię tylko: sekretarz KO MOPR, instruktor KO KPZB, technik KO KZMZB. Po kampanii wrześniowej 1939 r. Półtorzecki został internowany na Litwie w obozie w Kołotowie. Po ucieczce przedostał się do Estonii i stamtąd zdecydował się na powrót do Białegostoku. Od lipca 1941 r. do 1942 r. pracował w niemieckiej policji pomocniczej, a także wstąpił do konspiracji („Korpus Bezpieczeństwa”) gdzie posługiwał się pseudonimem „Adamski”. W końcowym okresie okupacji niemieckiej został komendantem na powiat białostocki. Po wkroczeniu sowietów podjął służbę w WP aż do zdemobilizowania. Zamieszkał potem w Gdańsku, przy ul. Niedziałkowskiego 19, gdzie 18. 07. 1950 r. został aresztowany. Śledztwo prowadził oficer śledczy WUBP w Białymstoku – ppor Aleksy Opaliński. Podczas przesłuchania w 1950 roku zeznał, że najprężniejsza organizacja KPZB działała w gminie Gródek, poza tym silnymi ogniskami były gminy Michałowo, Zabłudów, Supraśl, Czarna Wieś, Choroszcz, Trzcianne, Goniądz, Jasionówka i Starosielce. Rozpracowując komunistów w Gródku Półtorzecki wykorzystywał 5 agentów, którzy pobierali stałe wynagrodzenie od 70 złotych miesięcznie do 20. Niektórzy byli wynagradzani doraźnie kwotą od 20 do 30 złotych jako zwrot poniesionych wydatków („Czasopis” nr 11(96), s.25). Sąd skazał Półtorzeckiego na 15 lat pozbawienia wolności. Zmarł w białostockim więzieniu na gruźlicę w dn. 14. O4. 1952 roku. Zaledwie o dwa lata przeżyła go żona – Maria z d. Bandysz, która zmarła w 1954 roku w wieku 53 lat. Pozostawili syna Tadeusza Zdzisława Półtorzeckiego, urodzonego w 1928 roku w Bielsku Podlaskim.

Adam Półtorzecki 1897 – 1952
(http://www.geni.com/people/Adam-Półtórzecki/3971659)

Na zakończenie sygnalnie zarysuję dwie kwestie, które odnoszą się do całego środowiska KPZB, tj. wymóg konspiracji ciążący na jej członkach oraz podporządkowanie wywiadowi sowieckiemu.
Największym zagrożeniem dla KPZB było przenikanie w jej szeregi agentów policji. Określano to jako walką z prowokacją. W tym celu szkolono członków aby unikali gadatliwości, zbytecznych kontaktów i spotkań, zbędnej ciekawości. Prowadząc korespondencję nie wolno było posługiwać się „otwartym tekstem”. Spotkania partyjne należało organizować w zakamuflowanych lokalach lub innych ukrytych miejscach, bez przywiązywania się do nich. Nie wolno było spotykać się w grupach w miejscach publicznych. Obowiązywały pseudonimy partyjne. W przypadku aresztowania obowiązywały instrukcje o sposobach postępowania: nie przyznawać się, nie potwierdzać zeznań prowokatorów, eliminować bezwzględnie z partii „sypaczów”. Za zdradę tajemnic partii przed policją groziła kara śmierci. Wymagała ona aprobaty KO ale zdarzały się sytuacje gdy instancje niższego szczebla uzurpowały sobie to prawo. W terminologii partyjnej określano to mianem samoobrony lub terrorem obronnym. W walce z policyjną agentura zalecano rozgłaszanie nazwisk, bojkot, szczucie, podpalanie dobytku lub wyrok śmierci. To samo dotyczyło kadrowych funkcjonariuszy „defy” (pionu śledczego policji).
Kwestia penetracji środowiska KPZB była przedmiotem narady komendantów PP, która odbyła się w Białymstoku w dn. 04. 12. 1931 roku. W referacie ujmującym powyższe zagadnienie akcent położono na:
KPZB działa w ścisłej łączności z mińską centralą GPU (*GPU – Gławnoje Politiczeskoje Uprawlenije – poprzednik KGB)
Zadaniem agentury jest werbunek rezydentów na terenie RP i kandydatów na uczestników kursów dywersyjno – szpiegowskich, którzy po ich ukończeniu byliby przerzucani na terytorium RP
GPU dysponuje znaczną ilością dokumentów polskich (cywilnych i wojskowych), które dostarcza poselstwo sowieckie w Warszawie oraz inne instytucje w samym ZSSR
Równolegle KPZB i wywiad sowiecki na terenie województw północno – wschodnich budują tzw. piątki bojowe samoobrony masowej, których zadaniem jest stwarzanie procesu wrzenia rewolucyjnego. Wywiad sowiecki dodatkowo lokuje instruktorów, którzy w odpowiednim momencie mają pokierować akcją dywersyjną owych drużyn samoobrony.
Bazą werbunkową dla wywiadu sowieckiego jest nielegalna emigracja ludności białoruskiej z Polski do ZSSR oraz działacze KPZB. Szkolenia o charakterze dywersyjno – szpiegowskim GPU organizuje w kilku ośrodkach: w Mińsku, Ziembinie, Borysowie i Ihumeniu. Po zakończeniu kursu wracają do Polski, gdzie nawiązują kontakt z co najmniej sekretarzem OK i osiadają w miejscu stałego zamieszkania. Są specjalnego gatunku uszami, oczami, ustami i rekami partii. Polskie władze administracyjne traktują je jako osoby przybyłe w poszukiwaniu pracy, a organa bezpieczeństwa szybko o nich zapominają.
Podczas okupacji niemieckiej przynajmniej 8 choroszczańskich komunistów zostało zamordowanych (Kowalewski Dymitr, Kozłowski Mikołaj, Kozłowski Bazyli, Zajkowski Antoni, Sienkiewicz Aleksander, Sienkiewicz Henryk, Waczyński Leon i Romaniuk Jan). Czterech wyjechało po 1945 roku do ZSSR: Uścian Piotr, Kozłowski Władysław, Lesiuk Mikołaj i Kołodko Mikołaj). Ralicki Mieczysław wyemigrował aż do Australii (czy był żołnierzem gen. Andersa ?). Trzech innych zgięło z rąk podziemia antykomunistycznego: Kowalko Piotr, Lesiuk Aleksander i Reduta Józef. Czwarty – Teodor Bacharewicz, z rąk nieznanych sprawców. Większość pozostała. Po wojnie mieli swoje 5 minut. Na ich cześć organizowano akademie, sesje naukowe, ukazywały się publikacje książkowe. Otrzymywali medale. Nie wahali się też występować o zapomogi. W latach 60 – tych skierowano do nich ankiety, które dzisiaj dostarczają głębszej wiedzy na ich temat.
Na koniec szczypta czarnego humoru. Przeglądając archiwalia zetknąłem się z sytuacją, gdy osoba ubiegająca się o pomoc finansową państwa podaje, że należała do KPZB. Weryfikacja nie potwierdza tego. Zapytany dlaczego podał nieprawdę odpowiedział: nie należałem ale sympatyzowałem.
Poniżej lista ustalonych członków KPZB w rejonie Choroszczy
Henryk Zdanowicz